Bana göre, bir filmin özü, bir başkasının hayatını seyretmek, adeta dikizlemekten ibarettir. Bu yaklaşım, auteur yönetmenlerin eserlerinde bile -örneğin Quentin Tarantino’nun filmlerinde karakterlerin günlük kaosunu doğrudan yaşamak gibi- izleyiciyi gerçek hayatın içine çekerek voyeuristik bir deneyim sunar. Psikolojik açıdan Jacques Lacan’ın bakış teorisi burada devreye girer: film izlemek, ötekinin arzusunu gözetleme arzusu gibi, bastırılmış duyguları güvenli bir şekilde tatmin etmenin yolu olabilir. Bu da empatiyi ve duygusal bağ kurmayı kolaylaştırır.

İş, yönetmenin “burada ne anlatmak istediği” sorusuna geldiğinde, bu tür düşünsel pratiklerin başlı başına bir haz sunduğunu kabul etmekle birlikte, farkında olmadan filmi salt bir eser olarak değerlendirip nesneleştirdiğimizi düşünüyorum. Bu yaklaşım, filmin içindeki yaşamı bir ölçüde öldürüyor ve filmden alınabilecek maksimum duygusal tadı sınırlıyor. Halbuki sinema “sanmak” ile başladı, kalbi tam da burada atıyor. Kendi Hortumuyla Kendini Sulayan Bahçıvan buna en net örnek. Ondan öncesini ise belgeselciliğe kaydığı için hariç tutuyorum.

Elbette, bu görüşümün zayıf bir yanı var: bazı filmler -mesela Ingmar Bergman’ın Persona’sı ya da Akira Kurosawa’nın Rashomon’u- yönetmenin niyetini anlamadan tam olarak kavranamayabilir. Bu da izleyicinin deneyimini zenginleştirebilir. Buna hak veriyorum; zira Bergman’ın varoluşsal temaları veya Kurosawa’nın çoklu perspektifleri, salt duygusal daldırmadan öte yeni bir katman ekler. Ancak yine de sinemanın temel doğası, izlediğimiz şeyi bir film olduğunu unutup, karşımızdakilerin gerçek bir hayata aitmiş gibi tanıklık ettiğimiz anlarda belirginleşir. Zamana Yayılmak gibi filmlerde, zaman yolculuğunu bir ailenin duygusal bağları üzerinden yaşamak bu dikizleme hissini pekiştirir; Richard Curtis’in hafif dokunuşu ise karakterleri ön plana çıkararak bu yaklaşımı destekler.

Ben her gün film izlediğimde, iki saat mi üç saat mi her ne kadarsa oradaki o adam olmak, kendimi tıpkı Suretler filmindeki gibi rafa kaldırmak isterim; zaten yerli komedi filmi oyuncularının magazinlerde ezbere söylediği "İnsanları birkaç saatliğine geçim sıkıntısından falan ayırıp güldürmeyi hedefledik." benzeri klişe söylemlerinin çıkış noktası da bundan başka bir şey değildir. Yanılıyor muyum? Bırak şimdi ne anlatılmak istenmiş bilmem ne de, öncelikle şu Av Mevsimi'nde adamlarla birlikte cinayete kafa yorayım, 127 Saat'te herifin nasıl daha az zarar alarak oradan kurtulabileceğini düşünürken bir yandan gördüğüm kan sayesinde içim cız etsin ve bu yaz gideceğim geziyi gözden geçireyim belki... 

Gişe filmi olsun olmasın, önce bana hissetme özgürlüğünü tanı tamamen, alttan alta "Şöyle bir şey demeye çalışıyorum!" diye başımın etini yemeksizin.

Yönetmenin ne demek istediğinin veya nasıl anlattığının önemsiz olduğunu asla iddia etmiyorum, bu yanlış anlaşılmasın. Fakat benim için birincil ilgi alanı, karakterlerin yaşadıkları ve hissettikleridir. Amacım onları tanımak, deneyimlemek ve anlamaya çalışmaktır. Eğer film başarılıysa, yönetmenin vermek istediğini doğrudan ya da dolaylı olarak edinebilirim zaten, illa filmi izledikten sonra "şununla şu amaçlanmış" temalı uzunca bir çözümlemeye başvurmam yahut yönetmenin söyleşisini dinlemem "şart olmaz".

Misal, Sil Baştan’da (Michel Gondry), karakterlerin hafıza silme sürecindeki duygusal karmaşasını deneyimlemek, Jim Carrey’nin alışılmadık dramatik performansıyla birleşince aşkın kırılganlığını hissettirir. Burada Charlie Kaufman’ın senaryosundaki metaforlar, analiz etmeden bile içselleşir. Benzer şekilde Stanley Kubrick’in Otomatik Portakal’ında Alex’in şiddet dolu hayatını izlemek, toplumsal eleştiriyi "farkında olmadan" içimize işler, zaten "göze parmak" şeylerden bu denli nefret ederken sinemada, neden kendimizi filme bırakmak yerine bulmaca çözme fantezisine girişiriz anlamam bu tezatı; örneklerle devam etmek gerekirse, Wes Anderson’ın Büyük Budapeşte Oteli’nde otel çalışanlarının absürt hayatlarını seyretmek ise simetri dolu estetiği “doğal olarak” fark ettirir. Psikolog Carl Jung’un kolektif bilinçdışı kavramı burada yardımcı olur; film izlerken arketipleri deneyimlemek, bireysel yorumu zenginleştirir, tıpkı Piaget’nin çocukların dünyayı deneyimleyerek öğrenmesi gibi.

Bu düşüncemin zayıf yönü, bazı karmaşık yapımlarda naif kalabilmesi. Farzımahal, Christopher Nolan’ın Başlangıç’ındaki rüya katmanlarını ya da David Lynch’in Mulholland Çıkmazı’ndaki sürreal unsurları sembolik okuma olmadan tam kavramak zor olabilir. Bu noktada analiz severlere hak veriyorum; onların yöntemi sinemayı derinleştirebilir. Quentin Tarantino’nun Ucuz Roman’ındaki non-lineer anlatım hem duygusal hem analitik yaklaşımla daha iyi tadılabilir. Kelebek Etkisi’ndeki alternatif gerçeklikleri yaşamak da benzer bir örnektir.

Film okumaları, sistematik analizler ve sebep-sonuç ilişkileriyle dolu mekanik süreçler çoğu zaman seyirciyi filmden hariç tutabilir. Bu yaklaşım, sinemayı sinema yapan, seyirciye ait o öznel hislerin ve çeşitliliğinin üzerini örtebilir. Halbuki bence bir film, tıpkı Gestalt'ın bahsettiği türden, bütün seyircilerinin çıkardıkları birbirinden apayrı anlamların tümünden oluşan bir şeydir, zengin olmasını hatta yaşamın farklı dönemlerinde izlendikçe farklı tatlar sunabilmesini dahi temelde buna borçludur. Hiçbir film ve yönetmen, bazı fanatik seyircilerin yaptığı biçimde "Benim mesajım şudur, anlamayan şöyledir anlayan böyledir." gibi bir ikilik yaratma gayretine asla girmez, illa giren varsa da bariz kötü niyetlidir.

Sinema tarihinde, auteur yönetmenlerde bile -atıyorum Martin Scorsese’de- karakterlerin iç dünyasını doğrudan hissetmek aşırı analizi gereksiz kılar. Psikolojik olarak her şeyi sebep-sonuç zincirine bağlamak, duygusal spontanlığı öldürebilir. "Yönetmen şunu anlatmak istediği için şöyle yapmış." gibi söylemler bir noktada sinemada da kaderciliği doğurur, "yönetmen öyle istediği için" diye açıklanabilir her şey ve John Nash'in hiçbir önemi kalmaz mesela, tüm kurgusal karakterler ve işin sonunda filmler tamamen soluk ve politik, belirli bir cümleyi söylemesi amaçlanmış sığ ürünlere dönüşür... Akıl Oyunları’nda John Nash’in şizofreni mücadelesini analiz etmek yerine "yaşamak", daha derin bir empati yaratır, yaratmasa bile sinemanın birincil işlevi olduğu kadar hala sürdürdüğü ömrünü yegane borçlu olduğu şey de tam olarak budur; Nicolas Winding Refn’in Sürücü’sünde sessiz yalnızlığı hissetmek aksiyonu yoğunlaştırır; Baby Driver’da müziğin ritmiyle kaçışları deneyimlemek kalp atışını hızlandırır.

Bununla birlikte, analiz de filmleri akademik ve kültürel bağlamda daha kalıcı kılabilir. Martin Scorsese’nin Taksi Şoförü’ndeki yalnızlık teması Freud’un id, ego, superego kavramlarıyla daha da açığa çıkar; Fellini’nin 8½’sindeki otobiyografik katmanlar, yönetmenin niyetini inceleyerek anlaşılabilir. Buna değer veriyorum; ancak kendi deneyimimde bu yaklaşım filmi fazla soğuk bir nesneye dönüştürebiliyor. Teminat’ta taksi şoförünün gecesini dikizlemek ya da Gece Vurgunu’nda gerilimi doğrudan yaşamak ise analizden daha etkili olabiliyor.

Bu düşünceler zihnimi sardığından beri filmleri, gerçek bir hayatın parçasıymış gibi izliyorum. Yaşamın Kıyısında gibi yapımları, sanki yakın bir dostum o süreci yaşıyormuş gibi üstün bir katharsisle seyrediyorum.

Aristoteles’in katharsis kavramı modern sinemada böyle somutlaşıyor. Herkesin aşina olduğuna emin olduğum için aynı örnekten ilerlemek gerekirse: Akıl Oyunları’nda John Nash’in mücadelesini dost gibi izlemek, içimde trajedisini içselleştiriyor ve didaktik nitelendirilen filmlerin dahi yegane amacı nitelendirebileceğimiz o düşünce kendini beynime fırlatıyor: "Ben bu durumda olsam..."

Böylece sinemadan aldığım hazza ek, verim katlanıyor, gerçekten hayatımda bir işe yarıyor, belirli ölçülerde de olsa kişiliğim, düşünce yapım şekilleniyor ve asıl bu zaman sinema ilk kez bana gerçekten dokunmuş oluyor, bir yönetmenin ne demek istediğine dair derin ve aşırı anlamlı bir analize belki hak verebilirim ama beni böylesine vuramayacağı kesin, analiz maksatlı bir izleme, daha doğrusu okuma yaparsam da vurulmam mümkün mü değil mi size bırakıyorum: zira biri elini bir şeye kaptırsa kendi elim acıyor, duygusal sahnelerde daha çabuk ağlıyor, gergin anlarda diken üstünde kalıyorum. Bu elbette kişilik, empatik yatkınlık, o anki ruh hali, medium, yalnız olup olmamak ve izleme ortamıyla gibi daha pek çok değişkenle de doğrudan ilgili; herkes için aynı olmayabilir. Yine de bir filmi analiz amacıyla okumaktansa deneyimlemek, bana göre sinemanın ruhuna daha uygun.

Bu inancımın zayıf yanı ise, bazı filmlerin ancak analizle açığa çıkan güzelliklerini kaçırma riski. Steven Spielberg’in Yapay Zekâ’sındaki etik tartışmalar ya da Alfonso Cuarón’un İnsanlığın Sonu’ndaki distopik unsurlar felsefi bir okumayla daha da parlıyor. Belki de her iki yaklaşımı dengelemek idealdir. Sinema tarihi, auteur’lerin eserlerinde bu dengeyi örnekler; tıpkı Ölü Ozanlar Derneği’nde şiirin duygusal özgürleşmesini yaşarken karakter odaklı katharsisi hissetmek gibi.

Takdir sizindir, sevgili dostlar; vakit ayırdığınız için teşekkür ederim.

Son bir not: Savunduğum yaklaşım, ana akım sinema ile “sanat sineması” arasındaki yapay uçurumu da geçersiz kılar. Neticede her film, içinde bir yaşam taşır. Önemli olan, tüm görsel estetik ya da alt metin avcılıklarının ötesinde şu sorudur: Ali, Ayşe, Clementine ne yaşadı, ne hissetti? İyi yönetmen, kendi susup karakterlerini konuşturan değil midir?

Unutulacağım kendimce bile, öylece ve birden.

Sadece his, kayan bir yıldızdan bana kalan,

Yapayanlış.

Başlıktan da anlamış olabileceğiniz üzere bugünkü mevzumuz azıcık uzun, nitekim fark ettim ki bu konuda tek muzdarip tip ben değilim ve bir iki şey karalamak lazım geldiğine kanaat getirdim.

Birileriyle gerçek bağlar kurmak çok zor artık, zaten bunun bir ortamı yok hepten de, hadi diyelim çokça kalabalık bir güruhun ısrarla tavsiye ettiği gibi bir tür kurs, grup etkinliği falan bir şeye katılarak sosyalleşmeye çalıştınız, orada tam olarak şu sorunlar ortaya çıkıyor: Birine gidip "Hey merhaba, ben Alptuğ, tanışalım mı?" demek bir kere çok chat gpt tarzı hissettiriyor, her şeyi geçtim, biri bana gelip buna benzer bir şey dese manyak olduğunu düşünürüm, kaldı ki dendi zamanında. Net olarak iletişim kurma ihtiyacından ötürü kurulmuş iletişimler beni bir karşı taraf olsam tedirgin eder, kaldı ki karşı cinssem bunu açıkçası ister istemez yavşaklığa yorarım çünkü malum ülkemiz biraz yozlaştı bu tip diyalogların vardığı yerler hususunda. "Bu kim? Nerden çıktı şimdi? Niye benle tanışıyor? Ne isteyecek ki?" gibi gibi bir sürü soru vagonlar biçiminde dizili gelir aklıma; belki bu benim şahsi tuhaflığımdır diyordum önceden ama görüyorum ki herkes üç aşağı beş yukarı aynı hisleri yaşıyormuş, ne acı.

Tut ki boyama falan bir şey kursundayım, yanımdakine dedim ki "Fırçanı kullanabilir miyim?", güzel giriş tamam eyvallah ama "Tabii." veya "Hayır." der ve devamı gelmez; tut ki daha pozitif yüklü bir giriş yapmaya yeltenip dedin ki "Aa seninki çok güzel olmuş.", tamam bu iyi bir sohbet başlangıcı, bir tür icebreaker da olabilir hatta yer yer ama yine devamı nasıl gelecek? Karşındaki muhtemelen "Yaa teşekkür ederim seninki de." falan gibisinden bir şey diyecek, sonrasında tutup "Bu arada ben X." gibi bir şey demen gerekir tanışmak için anca; ki böyle bir şey dediğin takdirde gerçekten de sırf tanışmak için boktan bir muhabbet açmış olacaksın, belki karşı taraftan da böyle sezilecek bu ve garip bir gerilim gelişecek. Hadi diyelim sezilmedi, o da kendi ismini söyledi falan ve...

Bu noktada ise şu iki düşünce çok zorlayıcı: Karşıdakinin nezaketen sana cevap verdiği ama aslında onu lafa tuttuğun ihtimali ve kendi ismini söylerkenki "Sormadı ki, neden overshare yapıyorum, çok itici." hissi. Ayriyeten buna bazı şeylerin yoğunluğunu ayarlayamamak da dahil oluyor kimi zaman, soğuk nevale bir asosyal gibi durmamak adına yapılan esprili bir girişin bu defa bir biçimde fazla sulu olabilmesi gibi, hele karşınızdaki kişi az buçuk hoşlandığınız biriyse.

Tabii tüm bu söylediğim dinamikleri zorlaştıran yegane şeylerden biri de hem herkesin farklı kültür, yaşam tarzı vs. ögelerle donatılı olması hem de belki karşı tarafın da, tıpkı bizi bilmediği gibi, bizim bilgimiz haricinde bir çekiniklik barındırırken aksine tanışmaya gönüllü olduğu ve benzeri senaryolar. Bu sebepten en çok da kendi halinde iki insanın birbiriyle tanışmasını zor görüyorum ben, taraflardan biri biraz daha aktif vesaire bir tipse o tabiri caizse diğerini ittire kaktıra içine gömüldüğü o pof asosyalliğin dışına çekebiliyor ama aksi halde epey güç, iki kişinin birbirlerinden habersiz "Şimdi tam olarak ne demem daha makul olur?" gibisinden bir sancı çekmesi fikren bile terletti beni şu an. Hahah

Bundan kaçınmak için sosyal medya üzerinden tanışmak belki daha konforlu görülebilir fakat orada da risk faktörü reel hayattan daha fazla olduğu gibi reel hayata kıyasla daha az sezilebilir bile oluyor ve bunu bir kenara bıraksak bile, bu defa da orada birileriyle tanışmaya çalışıp tuhaf amaçlara sahip olan kitle çoğunlukta olduğundan, onlardan ayırt edilip de hakikaten gerektiği bir biçimde muamele görmeniz yahut birine göstermeniz her şeyden daha zor denebilir. Resmen kumar.

Keşke tek kişilik bir satranç gibi, biriyle tanıştıktan sonra onun kafasının içerisinden de bakabilseydim kendime.

Sadece biriyle tanışmakla da bitmiyor ki olay, tamam insanlara kendini kapatmanın sağlıksız olduğunu sağır sultan dahi biliyor ama şöyle de bir durum var; bazılarımızın biraz daha fazla olmak üzere hepimizin insanlarla kötü tecrübeleri olduğundan, içimizden birileri de çok doğal bir biçimde risk almak istemeyebilir, bende de biraz bu var esasen. Yeni birileriyle tanışmaya, yeni ve gerçek dostlar edinmeye, ilişkiler kurmaya olan ihtiyacımı zaten beni biraz olsun takip ediyorsanız çok net hakimsinizdir ama... Ben "N'aber?" ile "Nasılsın?" arasında dağlar kadar fark olduğuna inanacak kadar hassasiyet gösteren biriyim iletişime, doğru kişilere farkında olmadan onlar için yanlış olabilme ihtimali olan şeyleri söylemekten falan çok korkarım; karşımdaki kim, nasıl biri, ne kadar güvenilir diye yüz ifadesini, duruşunu, vurgu ve tonlamalarını, belki giyimini analiz edip, nasıl bir cümle edersem ne gibi cevaplar verebilir ve benim bu cevaplara verebileceğim hangi cevaplar neyi nasıl etkiler diye düşünürüm saniyeler içinde ve bu beni öyle yorar ki. Bunlara gerek olmayabileceğinin ben de farkındayım ama yaş tahtaya basma lüksüm yok ki, bilen bilir bugüne dek ne denli bastığımı, ikinci bir kurşunum yok ve her gün hayatlarındaki insanlar tarafından hayatları cehenneme çevrilen kimselere tanık oldukça... Bilmiyorum okuyucu.

Sevdiğim insanlardan çok istedim beni kendi sevdikleriyle tanıştırmalarını fakat tabii bu kulağa garip gelebiliyor anlıyorum, oysa en güvenilir insan edinme yöntemidir referans. Ben birine güveniyorsam onun güvendiği biriyle tanışmam, zerre bilmediğim, ansızın çıkagelen herhangi bir insana şans verip -ki bu devirde bu şans verişin Rus ruletinden o denli de farkı yoktur- sonucunu beklememden daha güvenilirdir. Sadece güvenme de değil mevzu, anlaşıp anlaşamayacağını bir nebze olsun daha öngörürsün, azıcık bile olsa, ki bu azıcık eminlik dahi çok şey kazandırır insana... Ne korkuttu bizi bu yanılmalardan, kimler bizi kabuğumuza itti ve unuttu, yahut Atay'ın mağarasına; aslında her şey onun da dediği gibi, boşuna çıkmamak için hiç çıkmamayı göze alıp alamayışımızda. Sahiden iyi mi hiçbir şey yapmamaktansa bir şey yapmak? İhtiyaçlar hiyerarşisinin ilk basamağı güvenliktir ve biz daha yukarıda bir basamağı, sosyal olma gereğini yaşatmaya çalışırken haklı olarak ilkinden olmaya dair tedirginlikler üreten, kendi halinde tipleriz işte.

Bir de sana bir soru okuyucu: Benimle tanışmayı gönülden ister miydin tüm bunları okuduktan sonra? Umarım öyledir; öyleyse burdayım, değilse de öyle.