İşte bu değerlendirme belki de yapacağım en önemli değerlendirme, aslında vaktinde bu filmin çok güzel bir değerlendirmesini performans ödevi olarak sunmuştum ama tahminimce şuan tarihe karışmıştır. Bu değerlendirmeye önemli dememin sebebi buradaki psikolojik ve sosyal bazı tahlilleri kendi hayatımda da sıklıkla yakalamam. İzninizle başlıyorum.

Filmin kurgusundan kısaca bahsedelim: Çeşitli zaman atlamaları filmin derinliğini olumlu yönde etkilerken anlamayı biraz olsun güçleştiriyor ancak seyirci ne olduğunu bilmese de bir şey olduğundan haberdar; o muallak sürenin atlanmış olması hikayeyi kurtarıyor aslında. Filmimiz aslında felsefi bir krizi konu alıyor denebilir, unutulan bir şey var değil midir ya da olmamış mıdır şeklinde basit bir soruyu ilerlete ilerlete filmin derinine iniyorsunuz; yalnızca varlık değil, davranış felsefesi de hikayede oldukça söz sahibi.
Karakterimiz Joel Barish kendi halinde bir adam, sakin, belki asosyal, bu halinden ise mutlu olduğu söylenemez. Derken işin içine Clementine giriyor, canlı biri, Joel'un yer yer saçmalaşan dinginliğini üzerinden atabilecek kadar hem de. Çatışmayı doğuran ise Clementine'ın fevriliğidir, filmin başından beri bunu görürüz ve artık uzunca bir süre Joel'in Clementine ile yaşaması gereken tartışma yahut her ne derseniz o şeyi kendi kendine yaşayıp ruh hallerinden ruh hallerine sürüklenmesine seyirci kalırız.
Tüm bunlar yetmiyormuş gibi bir de onun bunun hafızasını spariş usulü silen doktorlar vardır, ne var ki bunların birbirlerine de oyunları çıkmıştır falan, özellikle o Patrick şerefsizin tekidir.

Neyse, konumuza dönelim...
Filmin ikinci dalgalanmaları Joel'in hazmedemeyişi ile şekillenir, kendi kendine onca fikrin arasında, sevgi ile nefret arasında sürüklenirken, bir yandan kendine acıyıp bir yandan özleyip bir yandan da ona kızarken misilleme yapmaya karar verir. Unutulmuş biri olarak yaşamak ile unutanı iyi kötü her şeyi de unutmak pahasına unutmaya çalışmak ayrımıyla baş başa kalan Joel, sildirme işlemi yaklaştıkça içindeki geri dönüş fikrinin alevlendiğini seyirciye işaret eder, ne var ki geri dönüş yoktur artık. Kendi evinde, kendi yatağında anıları ile baş başa kalır, Clementine'ın vurdumduymazlığı ile kopan o büyük fırtınaya biz de seyirci oluruz, Joel bir anlık yanlış bir cümle sarf etmiştir, öyle bir durumda hangisi haklıdır, aslında ikisi de haklı değildir de olan nedir, ne yapmaları gerekir derken tam kendi başımıza kafayı yiyecek hale geliriz ve şerefsiz Patrick bizi daha da sinirlendirir.

Tüm bunlar olurken Joel'in iç sancısı dışına çıkar, içindeki Clem'e yarın sabah olmayacağını söyler; aynı anda Patrick'in şerefsizliğini öğrenir ve içindeki öfke yerini belirsizliğe bırakır. Anılar, anılar, anılar... Birbirlerine ettikleri bütün o laflar teker teker gözlerinin önünden geçer, ardından güzel anlar; tam güzel anılar biraz kalbini yumuşatmaya başlamışken bir bir silinir bu defa ve bay Barish nihayet pişman olur. Öte yandan Patrick ile ise, bir başkasının anılarına, daha doğrusu hayatına sahip olarak o olmak mümkün müdürün derdine düşeriz.

Filmin kilit noktasının ilk sessizliğini, doktorların aynı silme işlemini birbirlerine de uyguladıklarını öğrendiğimizde duyarız, bu noktadan sonra film dört taraflı salt pişmanlık unsurları ile bezelidir, neyse ki Joel ve Clem için hala bir umut söz konusudur.
Kadın doktor kendi hafızasının silindiğini öğrenmesinin sağladığı pişmanlıkla fitili ateşlemiştir ve filmin en önemli kısmı başlar; bu sırada zamanda bir atlama daha yaşanır ve ikisi de birbirini sildirmiş olan çiftimiz her nasıl oluyorsa yeniden tanışmıştır, tam iş dejavuya kayacak iken birbirlerini sildiklerini öğrenirler; doktora bıraktıkları notlar ise hem kendileri hem birbirleri ile bir yüzleşmedir. Tam yeni bir dalga geliyor dediğimiz anda filmin anahtarı Clementine'in ağzından çıkar: "Sakinleşelim ve öyle düşünelim".

Artık her şey farklıdır, filmde felsefi olarak da üçüncü bir boyuta erişilmiştir; en hassas dönemlerinde kayda aldıkları sözlerini hafızaları kayıpken dinlerler ve mantıksızlığını görürler, bu noktada yalnızca birkaç üst üste gelişin nelere sebebiyet verdiğini, aslında pek çok şeyin de göründüğü kadar buz dağı olmadığını seyirciye hüzünle ve dev bir tokat olarak vurur film. İki karaktere de sakinlik hakimdir ve ikisi de hem kendilerinin hem de birbirlerinin yapmış olduklarının aslında fevri birer davranış olduğunu fark ederler ve artık durmak zamanıdır, Joel bunu son sözü ile vurgular: "Bekle, sadece biraz bekle işte... Biraz... Bekle." Bu filmin en sevdiğim yanı budur, seyirciye verilmesi gereken erdem doğrudan diyaloglar üzerinden verilir, gelişen olaylar ise sadece filmin felsefi birer süsüdür. Örneğin sonunda Clementine tekrar aynı şeyin yaşanmasından korktuğunda Joel sadece "Tamam" der ki bu da erdeme ulaştığının göstergesidir.

Değerlendirmenin buraya kadarki kısmını filmi anlatarak ilerlettiğim için pek değerlendirme gibi durmasa da öyle yapmak zorundaydım, çünkü bu film A'dan Z'ye empatiyle kurulu bir film, kendinizi sahnelere yeterince veremediğiniz müddetçe elinizde olacak olan yalnızca boş bir levha. Film kendi mesajını bir bütün olarak veriyor, bunu öyle ustalıkla yapıyor ki izleyen kişi aksi yönde bir reaksiyon gösteremiyor; Patrick'e hiddetleniyor Joel ile Clementine'a ise hem üzülüp hem kızıyor vs. Bu yönden esasen tam bir türk filmi, peki verdiği mesaj? Aslında biraz olsun sakin olmaya çalışarak her şeyin yoluna konabileceği gibisinden bir mesaj. Kaldı ki günlük hayatta da insanın başına gelebilen, iki tarafın da hem haklı hem haksız olması durumu seyirciyi filmi derhal kapatmak yahut sonuna dek gözünü kırpmadan izlemek gibi bir ayrımın gölgesinde yaşatıyor. Garip bir şekilde su gibi geçen bir saat kırk yedi dakikanın neticesinde ise film hakkında yorum yapmadan önce kendi hayatınızı ve ilişkilerinizi sorgulamaya başlıyorsunuz, bu yönüyle didaktik kere didaktik bir film. Seyirciye başlarda taraf tutturup sonradan işi eşit bir konuma getirerek insanın hayatta her daim gafil olduğunu ve emin olmamak gereksinimini yüzüne çarpan Eternal Sunshine of The Spotness Mind, sofistlere de bir selam çakıyor mu dersiniz? Empati kere empati diyerek sonlandırmak istiyorum bu değerlendirmeyi, ne hikmetse bu filmi "Sil Baştan" olarak çeviren ile ise bir türlü empati kuramıyorum.

Chuck Palahniuk (umarım doğru yazmışımdır) romanının Fincher sinemasındaki nefesi diyebileceğimiz Fight Club, artık herkesin diline doladığı üzere bir "tüketim toplumu" eleştirisi.
Bunları herkes biliyor, herkes bu filmde popülizmin, tüketim savaşının, standardize edilmiş yaşamın, beyaz yakalılığın gündem olduğundan haberdar zaten. Peki yıllar sonra, yıl 2017'de bile aynı lafları geveleyip prim mi kasacağız? Elbette hayır, çünkü bu filmin üçüncü bir yüzü daha var.

Aslında filmin en başından dikkat çekilen noktalar daha farklı, bir tüketim toplumunun varlığının yanısıra insanların bunun bir parçası olduklarının bilincinde olduklarını, "bundan rahatsız olduklarını" fakat kendilerini durduramayacak düzeyde olduklarını anlamak mümkün. Hastalık gruplarını ele alalım; birbirine sarılıp ağlayan insanlar, bu gerçekten acıklı fakat aslında insanların orada birbirleriyle paylaştıkları şey hastalık falan değil, telepatik yönden bambaşka bir iletişim var. Mesela akciğer kanseri grubunun (filmde yoktu muhtemelen ama) birbirine yakındığı şey esasen akciğer kanseri olmaları değil, herkes Malboro kullanıyor diye Malboro'ya başlamış olmaları, Winston'ın hayatlarına girmiş olması... Hepsi içten içe hastadan öte pişmanlar ve vicdanlarını kurcalayan bu şeyi hastalıklarının arkasına gömerek birbirlerine sessizce itiraf ediyorlar çünkü Amerikan toplumundalar, bayraklarla bu ifade ediliyor; o şaşanın, o düşünce özgürlüğünün içinde aslında farklarını gizlice yaşamak zorundalar, daha doğrusu kendilerine ait olan son fikirlerini, tıpkı sağlıklı kalmış son bir hücre gibi. Bu açıdan bence George Orwell'e de selam çakan bir film.

Kaldı ki bu insanların bir de iç hesaplaşmaları var, kusursuzluk dürtüsüyle yanlışa gittiklerini fark edenler bir kusur yaratmaya vücutlarından başlıyor; kırılmış bir burun, yamulmuş bir çene yahut yerinden oynamış bir kaburga kemiği onları nihayet diğerlerinden farklı kılabiliyor ve normale dönmek için anormalin gözüne vurdukları bir duruma sürükleniyorlar, çünkü eskisinden iyi hissediyorlar; zira yalanmış konfor, keyif, hepsi sadece katlanıp giden fazlalıklarmış, öyle ki ana karakterimizin evi patladığında çok da sorun etmiyor, normalde böyle bir toplumdaki birinin çıldırması gerekenden eser yok hatta; rahatlıyor adam, onlarsız da yapabildiğini görüp kendini biraz olsun güçlü hissediyor ve bu güç Dövüş Kulübü'nü kuruyor, öyle ki çekilen ilk yumruk gerçek bir yumruk.
Ana karakterimizin şizofren olması ve aykırı, daha çok Nietzsche'mtrak bir Tyler Durden oluşturması bu noktadan itibaren anlaşılabilir; kendisine zaten başından beri karşıydı, kendisine çok karşıydı fakat artık onun benliği olmaktan çıkmış o şey "güya" düzen gibi kavramlarla öylesine kafayı bozmuştu ki dışarıdan bir yardıma ihtiyaç vardı, bu yardımlar içerisinde en bayıldığım ise eline sabun dökülen o iç ve dış çatışmalı sahne... Bu hususta Tyler'dan önce Marla geliyor, Marla esasen Tyler'ın oluşmasında doğrudan bir köprü, hatta bana sorarsanız Tyler'ın ta kendisi; tam da bu yüzden ana karakterimiz Marla ile Tyler'ın birlikte olduğunu tasarlıyor ve Marla'yı kıskanıyor, Tyler'dan çok Marla'yı kıskanıp ondan etkileniyor; Tyler ise kendisi için oluşturduğu bir kamçı, tıpkı zihninizin derinliklerinde dolaşan küçük bir adamın sizin bütün zayıf noktalarınızı bilmesi gibi, ana karakterimiz de zihninin derinliklerinden, artık kontrol edemediği dış benliğine bir kaçış haritası çiziyor, haritanın adı Tyler Durden. Bu noktada herkes Tyler'ı bir idol olarak gördüğü fikrine kapılıyor ilk başta, fakat öyle olsaydı asla -Tyler'ın ısrarlarına rağmen bile asla- onun önüne geçemezdi; ona tüm bunları yaptıran aslında rekabet dürtüsüdür, zaten her kavga da bir rekabettir.

Kavga, cinsellik vs. Olay basit, aşırıya kaçmış düzenden ideal düzene alçalmak amacıyla bir süreliğine kötü olmak; bunu buz tutmuş bir suyu ılıştırmak için lav dökmekle bir tutabiliriz. Asıl konu yine taviz vermekte bitiyor, vücudundan taviz vermek, mallarından taviz vermek, yahut değer algıladığın herhangi şeylerden... Bu yönüyle Fight Club'un bir sahnesinin uçan balonda çekilmesi ve karakterlerin aşağıya ağırlık atması bence hoş olurdu fakat film buna gerek bırakmış mı derseniz hayır.
Bu filmin asıl kavgası şirketlerle değil, şirketler insanların tepesine binmemiş, silah zoruyla bunu yaptırmamış ki; hedef alınan şey doğrudan insanların kendi hırsları, en iyi olma, en güzel olma, en bilmem ne olma... Kapital düzenin yıkılması son sahnedeki bina yıkımı ile sembolize ediliyor fakat kapital düzen aslında çoktan yıkılabildi filmde, ana karakterimiz yavaş yavaş kendi sandığı o sosyopattan taviz verebildiğinde, en nihayetinde Marla'yı kabul edebildiğinde; kaldı ki kulübü kurup bu kadar adamı toplayabilmesi de bunun kanıtı, bu değişimi göstermeye hazır fakat lidersiz bir kitle vardı ve o kitleye lider oldu, kitle ise ona kendi olma şansını tanıdı: Space Monkeys.

Azınlık olmanın bir strateji gerektirdiği aşikar, bu grupta ise strateji toplumun aksine rahat olmak, rahatın biraz daha ötesine gidip sergüzeşt olmak; kaldı ki kendilerini kaybettiklerinin bilincinde olan bu kimseler, artık kaybedecek bir şeyleri olmamasıyla fedaileşiyor; buysa politik yahut ekonomik bir kaygının ötesinde, sosyal psikolojideki "kartopu etkisi" tabir ettiğimiz sürece karşı bir baş kaldırı, filmin asıl konusu bu işte, kartopu etkisi.
Kartopu etkisinin yarattığı hırs insanlara yükseldiklerini hissettirirken asıl çöküşün farkına varmıyorlar, tıpkı asansörün yukarı çıkarken binanın yere batması gibi bir durum ve ne yazık ki binanın batış ivmesi daha hızlı, sonuç ise kölelik. Burada kişiler aslında sermayenin değil kendi köleleri, çünkü eğer sermayenin kölesi olsalardı bunu ayıkmaları daha kısa sürecekti -ki sermayenin isteği asla bu olamaz- fakat insanın aradığı şeyin var olduğu ilk yer, onu aramaya başlamasından itibaren aklıdır. Her türlü kasa kazanıyor; kendilerini şirketler uğruna feda ediyor gibi gözüküyorlar, gerçekten öyle olsaydı yine şirketler kazanacaklardı, kendileri için çalışıyorlar ve yine şirketlerden alıp başka şirketlere... Sonrası döner sermaye, derken lobiler...

Bir diğer önemli detay: Ana karakterimiz Tyler'la karşılaşmadan önce uçak kazası hayal ediyor, sigorta şirketinin iş uçuşlarında ölüme verdiği ekstra paya binaen; bunu kullanamayacak olması o an umurunda bile değil, fakat filmin yine son dakikalarında, başına silah dayandığında artık bir şeylerden endişe ediyor, çünkü gerçekten değer verdiği bir şeyler var, bu ya mücadelesi ya Marla ya da başka bir şey ama var. Nihayetinde Fincher yapacağını yapıyor ve başrolümüz yıkımı pantolonsuz seyrediyor. Filmin pek kimsenin dikkatini çekmemiş bir kırılma noktası ise bu, beyaz yakalı dünyasının yıkılmasından çok, insanların kimi zaman büyük gördüğü şeylerin bile aldırış edilmeyecek bir hal alabilmesi. Öyleyse çılgınca çirkinleşip onlarca I Phone almaktansa biraz pantolonsuz oturup tadını mı çıkarmalıyız dersiniz? Geç bile kaldık.☺
Eğer filmin başında her filmin başında görülen uyarıdan sonra bir adet daha olduğu, Tyler'ın ilk karşılaşmadan önce de bazı sahnelerde var olduğu, filmin her sahnesinde en az 1 adet Starbucks bardağı kullanıldığı yahut filmin son sahnesinde bir saniyeliğine başka bir görüntünün girdiği gibi sıkıcı ayrıntıları duymak istiyorsanız üzgünüm, bu eleştiri burada biter.

Film, izleyiciyi büyülemek gibi bir amacının olduğunu dahi sakınmadan ortaya koyuyor, bunu sahne geçişlerinde, hatta filmin direkt başında yapılan alıntılardan anlamak mümkün; bununla da sınırlı değil, örneğin müzikaltı sahnelerde kullanılan müziklerden biri Lacrimosa, hikayesi itibariyle filmle örtüşen bir beste, gerçi artık her filmde kullanılmaya başlandığından cılkı çıktı.
Öte yandan filmde kullanılan renk kompozisyonları ve çeşitli çekim kuralları (simetri, üç birlik...) dikkate değerdi, her ne kadar kırmızı ağırlıklı uzakdoğulu sahnelerinde dublaj yahut altyazı zahmetine katlanılmamışsa da az biraz ingilizceniz varsa filmin aforizma kustuğunu (olumlu anlamda) algılayabiliyorsunuz.

Esasen filmin ana karakteri bay Green olsa da, diğer karakterlere de iç devinim olarak o kadar çok pay düşüyor ki; benim önemli gördüğüm karakterler sanıldığı gibi Avi ve Zach değil, onlar sadece paravan görevi görüyor, hatta bana sorarsanız filmin kendi içindeki anlamı kendinde yansıtıp sonradan seyirciyi etkilemesi için bilinçli oluşturulmuş karakterler; şöyle ki başından beri bu adamlarda bir kıllık olduğunu seyirci seziyor ve onlara odaklanıyor, onlar her şeyi bilecek ve falan filan... Tüm bu gidişat sorunsuz ilerlerken perde arkasında asıl olay dönüyor: Bay Gold.
Bay gold kesinlikle bir metafor, zaten çok net olmasa bile, bunu anladıktan sonra gerçeğe dönüyor karakterimiz.


Aslında karakterlerin çok boyutluluğunu yalnızca üçüne indirgemek mümkün: Nişancı, Macha ve bay Green.
Nişancının yaşadığı şey kendi mükemmelliği ile arasındakinin yanında vicdanı ile de bir savaş, Macha desen tamamen kazanmak, saygınlık ve otorite üzerine yaşayan ve bunu açıkça belli edebilecek kadar zayıf, bir şeylerin arkasına saklanacak kadar da tipik bir karakter. Gel gelelim Bay Green'e; uğradığı bir ihanet var, bu ihanetin sonrasında işleri yoluna koyuyor ve hemen ardından onca bilgi ile hortumladığı paralar ondan alınacak... Bu hangimizin başına gelse sinir bozardı fakat burada agresif tutum sergilemeyi engelleyen, önlenemez ve pahabiçilmez bir unsur daha var: Yaşama güdüsü.
İlk olarak param mı hayatım mı diyerek bir seçim yaptı ve taviz verebildi, sonrasında sağlığının yerinde olduğunu öğrendi fakat yine de orada kaldı, yine de o adamlarla kaldı; kapalı alan korkusu olduğu halde onu belki de ömründe ilk defa asansöre bindirebilmiş bu adamlara bir minnet mi duydu dersiniz? Hayır, oyunun sonunu görmek istedi, tıpkı filmin izleyiciden istediği gibi; kumarda da bu böyledir, rakibin devam hırsını törpülemek üzerine kuruludur çoğu oyun, ki böylece her şeyini verdiğinden emin olana kadar durmak bilmesin. Neyse ki burada başka bir nokta var, çok can alıcı bir nokta; adamımız Green kalabildi çünkü rahatladığını gördü, bir şeyleri bırakabildiğinde, hırslarını bırakabildiğinde kafasının da aynı oranda boşaldığını gördü ve nihayetinde filmin seyirciyi vardırmak istediği noktaya, filmin ikinci ve gerçek yüzünden vardı.

Filmin büyük kısmını ego konusunun oluşturduğuna insanları ikna etmek için uzun uğraşlar verildiğini başından sonuna görmekteyiz, oysa filmin asıl anahtarı aranılan şeyin asla bakılmayacak bir yerde olması; bir şeyi aramaya başladığımızdan itibaren aklımızdadır ve onu düşünmekten onun aklımızda olduğunu hiç düşünemeyiz; peki ya aklımızda olan, o şeyin varlığından daha fazlasıysa? İşte bu filmi klasik bir mafya filminden yahut psikolojik içerikli filmden ayıran bu; herhangi bir seyirci en başından o iki mechul adamın Avi ve Zach olduğunu bilir zaten fakat yine de öğrenmek ister; filmde de bahsedildiği üzere kafasındaki sesi kendisi sanar: "İzle ve öğren." Seyirciyi tam bu anda olgunluk doruğuna ulaştırıyor işte Revolver, açık açık ilerleyip yine de seyirciye bildiği şeyi izlettirebilip, zamanından ve biraz da düşüncelerinden onu feragat ettirip gerçek doyuma eriştirdiğinde. O yüzden kanımca bu filmi kendi başına bir canlı olarak değerlendirmek daha isabetli.
Belki de Guy Ritchie'nin amansız bir fantezisidir bu, zira biraz da sinir bozucu; öylesine sinir bozucu ki insan başından beri "BEN DİDAKTİĞİM!" diye bağıran bu filme sinirleri bozulacakken kendine dönüp bu sinir bozukluğunun kendini büyük görmesi, bir diğer deyişle egosundan kaynaklı olduğunu düşünüp duraksıyor. Şimdi neden canlı dediğimi anladınız mı? Tıpkı filmde vurgu yapıldığı gibi "basit" ve canlı.

Bu film başka, evet bu film bambaşka; Demirkubuz işi olduğu için değil, Ankara'da geçtiği için de değil, dünyadaki herkesin kendinden bir parça bulabileceği kesin olan bir film olduğu için, şayet kendini kandıranları saymazsak.
Demirkubuz yine aykırı, filmin adı kadar da yeraltı üslubuyla sesleniyor bize, bu defa Muharrem'i alet ediyor kendine, evet Muharrrem'le adeta bir oyuncak gibi oynuyor... Demirkubuz'un patatesi yahut olmazsa olmazmışcasına adlettiği -ki bu tartışmaya açıktır- nü sahneleri bu filmde de varlığını koruyor, Yeraltı da esasen kardeşleriyle aynı doğrultuda ilerliyor; zannediyorum Nuri Bilge kırılması olarak adlandırdığım Kış Uykusu'ndan beridir Türk sinemasının oturmamış kibirli rolleri Demirkubuz'un tekeline girmiş durumda, Bulantı'yı izleyenler ne dediğimi daha net anlayacaktır.
Burada durum Bulantı'dan biraz farklı; Bulantı'da salt bir ego kendini gösterirken Yeraltı biraz daha aşağılık kompleksinden türüyor.
Muharrem sıradan bir adam, Muharrem o kadar sıradan ki... Ben sıkıcıyım ve sıkılıyorum diye bağırıyor adeta Muharrem, uzun ve sessiz sahnelerde bunun ayırdına varmak daha da mümkün. Muharrem'e en yakın olan karakterimiz Türkan; Muharrem, Türkan'ın anlatılarından yola çıkarak Cevdet karakteri ile hırçın bir empati kuruyor, ona bunu yaptıran yegâne şey ise otorite. Kimsenin üzerinde bir otoritesi olmadığını "bilen" bir Muharrem için kötü yönlü de olsa bir otorite gerçekleştirme fikri filmin daha ilk sahnelerinde filizleniyor. Demirkubuz burada bir es veriyor.
Muharrem'in bağırmaları, çağırmaları, ulumaları... Yalnızca ve yalnızca Türkan kaynaklı gelişen bu olaylar aslında bizi bir başka olayın doğrudan göbeğine atıyor: Cevat ve Ankara Sıkıntısı.
Ankara Sıkıntısı ismi Nuri Bilge'nin Mayıs Sıkıntısı'na bir selam çakmak mıdır bilemem ama Muharren artık iyice ileri gidiyor; soysal özgürlüğü olsa da sosyal becerisi olmayan ve bunu bir yandan kabul edip bir yandan da sanki evrim teorisine atıfta bulunurcasına güçlü olma, savaşma dürtüsü gösteriyor, bunuysa bizzat kendi, "Her şey ile aramda gizli bir kavga başladı..." diyerek vurguluyor. Kendini hem üstün hem ikinci sınıf gören Muharrem'imiz, Cevat'ın başarısından alamadığı hırsını karanlık bir hayatla almaya kararlı, öncelikle cinsel yönden olmak üzere hırçınlaşıyor, rahatlamak uğruna başıbozuk olmayı tercih eder hale geliyor ve sonunda bir yıkı... Hayır yıkım değil.
Her şeye rağmen Muharrem'in içinde bir şey var, tüm bunlar olurken bir yandan ufak ufak "Ben böyle biri değilim"in firelerini vermeye başlıyor, esasen etrafa duyduğu aşırı da sebepsiz olmayan bu kin ve öfkenin dibinde varoluş ve takdir mücadelesinin yattığını müjdelemek isterken sanki bütün iletişim hatları kilitliymiş gibi sadece gözlemde kalıyor, Türkan ile Cevdet'i gözlemliyor, belgeselleri gözlemliyor ve birden bire hayvan kesiliyor, ar damarı çatlamış ve epey uzaklaşmış hırçın bir hayvan.
Muharrem'in kıllık diyebileceğimiz durumlarının önceden normal olduğu ancak sanki insanların sürekli onun bu tarafına atıfta bulunarak onu daha da büyültürken Muharrem'i küçülttüklerini ve Muharrem'in varlık savaşını ilk defa arkadaşlık etabında kaybettiğini izlenim olarak görebiliriz. Bu sayede yanlış anlaşılmalar ve vesaireler de Muharremin en kalın duvarlarını örüyor. Yemekte Dostoyevski'den yaptığı alıntı ile bile tek başınalığından utanırken onu her şeyin üzerine koyabilmek, kendini buna inandırabilmek için de elinden geleni yapıyıor, zira doğru olanın bu olduğunu o da biliyor.

Sahte güzelliktense gerçek bir yeraltı onunkisi, tek derdinin anlaşılmak, sorulmak olduğunun kendi de bilincinde fakat bunu asla dışarı vuracak biri de değil, çünkü onur... Onur ama Muharrem çok da tezat bir adam ki onuru için onurunu ayaklar altına alabiliyor ve bu durum onu daha fazla etkileyemiyor, yeterince öteki çünkü, kendine bunu hatırlatmaktan artık mazoşist bir zevk alıyor fakat hala kurtulmak için bağırıyor ve film boyu bu bağırtı kesilmiyor; bunu en güzel, duvara karşı Ormancı'yı söyleyerek, kimse yokmuş gibi dans ederek kanıtlıyor ve savaşım bitmedi diyor, iyice kaybetsem de bu benim savaşım olmalı; ancak ne var ki o bunu yaparken boşverilmesi, en temel isteğini sonuçsuz çıkarıyor: Kavgasının bilinmesi, zira başkalarında bilinmeyen bir şey onun için de var olamaz.
Derken final: Muharremin o "Ben onu istemeyeyim kimseden ama olsun." dediği şey, yani bir tutam anlayış, onun tüm ördüğü duvarlara ve savunma mekanizmalarına karşı hiç beklenmedik bir karakterden, fahişeden geliyor. Muharrem o an çözülüyor, bir diğer deyişle uluyor. Muharrem'in ilk gözyaşlarına tanık olduğumuzda biz de seyirci olarak yatışıyoruz; işte o koskoca adamın derdi, birinin onun ördüğü duvarlara direnip içeri girmesi ve çekip çıkarması.

Demirkubuz yine zor yoldan anlatmış yani, sosyal baskı, ait olma güdüsü, belki nispeten Freud'çu bir cinsellik anlayışı, hepsinin neticesinde ise bir varoluş sıkıntısı. Hepimiz bir noktada Muharrem'dik çünkü bazı şeyler anlatılmadan anlanmalıydı, hepimiz bir noktada Muharrem'dik çünkü anlatırsak sıkıntıdan kurtulacağımız şeyler çoğu zaman en derinimizdi, peki kaçımız bunu yaptı, kaçımız Muharrem gibi hırçınlaşma yoluna gitti. Muharrem kendi cevabını kendi vermişti zaten, Cevdet'in Türkan'a aşık olduğunu söylerken kendi yaptıklarına bir kılıf bulmuştu: Sevenin sevdiğine kötü davranması. Muharrem bence herkesi seviyordu, sadece onun bu manik depresif ve kibir görünümlü salt bakış açısının onda gerçekleştirdiği dikenlerin arasına bir başkasının sessizliğinin girmesi bile yeterliydi.
Ben bu filme baktığımda durmayı anlıyorum, uzunca durmayı, Cevdet'in kendi kendine uzunca durmasını, kızın elinin Muharrem'in saçlarında uzunca durmasını, Muharremin ağlayarak durmasını, Türkan'ın bıkmasına rağmen Cevdet'le durmasını ve de en önemlisi Muharrem'in kavganın en şiddetli anında durup anlamasını, kavgasının kendisiyle olduğunu. Şu cümlesi filme noktayı koyuyor esasen, değerlendirme de onunla bitsin: "İyi olmak istiyorum... Ama bırakmıyorlar. İyi olamıyorum."

Film değerlendirmesi serimizin ilk konusuna hoşgeldiniz...

Inception (Başlangıç) ile başlamak istedim çünkü bugün bana zınk diye "Hangi filmi tavsiye edersin?" deseler verebileceğim muhtemel cevaptır kendisi, klişe ama öyle, peki onu öyle yapan ne mi? Gelin birlikte bakalım.

Yaygın film eleştiri kültüründe olduğu şekilde ekibi övmeyeceğim, yönetmen zaten Memento'nun yönetmeni, oyuncular desen başarısı yadsınamaz kişiler, soundtrackler desen Hans Zimmer'i görür görmez, duymadan ikna oluyorsun. Bu filmde başka bir şey var, evet bu filmde garip bir şekilde kült bir etki var.

Esasen psikolojik mi, psikolojik gerilim mi yoksa yekten bilimkurgu mu kestiremediğim, açıkçası kestirmeyi de arzu etmediğim bir film olan Başlangıç, "rüyaya girmek" kısmını saymazsak aslında üstün bir gerçekliği yansıtıyor, neticede her gece yattığımıza başımıza gelen bir şey var: Rüya.
Filmin omurgasını oluşturan "Rüya İçinde Rüya" kavramı aslında bizler için de yabancı değil, pek çoğumuz rüyada uykudan uyandığımızı vs. görmüşüzdür, bu husustan ötürü filmin biraz tüyler ürpertip biraz "Lan acaba?" dedirtirken bizleri etkilememesi ise elde değil, kaldı ki finalinde yaşanan o "Ulan yoksa?" tabir edebileceğimiz ve benim gibi filmi defalarca izlemiş kimselerin takıntısı haline gelebilen muallak durum bunu tek başına kanıtlar. Filmin metafizik yanından daha fazla bahsedip tat kaçırmaktansa biraz da psikolojisine değinelim...

Film bizlere muhteşem bir fikri sunuyor: Her şeyiyle kontrolümüz altında olan bir dünya, tek sorun ise bu dünyanın gerçek olmaması. Filmde bu sorunun yarattığı yıkım, ana karakterimizin eşi aracılığıyla önce bir gizem şeklinde, ardından ise alenen sunuluyor ve tüm bunlar olurken izleyicinin aklında tek bir soru: Ben hangisini seçerdim? Kaldı ki filmin kırılma noktasını oluşturanlar ise oldukça zarif detaylar: Totemler. Totemlerin varlığı gerçek ile rüya arasında bir ayrım yapabilmek için tek olanak iken, filmin sonunda da görüleceği üzere işleri sarpa saran yine bizzat onlar oluyor. Bu noktada filmin en başarılı yönü sanıldığı üzere insana bir anlığına kendi yaşadığı gerçekliği sorgulatması değil, bunu Matrix de, Truman Show da yaptı zaten; bu filmi diğerlerinden ayrı tutan en önemli nokta, böyle bir çelişki içerisine düşen insanın durumunu, özellikle de bir ölümü kullanarak, üstüne üstlük iki taraflı anlatması: Bu ikilemde gerçek-rüya ayrımını kaybetmiş kadının intiharı ve intihar sonucunda, henüz gerçek-rüya ayrımını ustalıkla yapabilen eşinin dahi çocukları, ölen eşi vs. için yer yer, gizliden gizliye bu ayrımı yok etme isteği ve de kendi mantığı ile çelişmesi, tüm bunların neticesinde ise bilinçaltının neredeyse ayrı bir benlik olarak dile gelebiliyor olması ve bunun ise filmin bize sunduğu o muhteşem fikirle çelişmesi. Gerçi sonuncuda o denli şaşılacak bir durum yok, neticede gerçek hayatta da vicdan yahut pişmanlıklar aynı görevi üstleniyor diyebiliriz.

Her filmin bir mesajı olmalıdır gibi bir düşünceye karşıyım ancak her filmin bir anlattığı vardır, bu film ise dikkat çektiklerinden çok daha başka fakat belki de gerçek hayatta daha önemli bir şeyi bize bütün karakterlerin üzerinde ayrı ayrı ve sessizce çağrıştırıyor, iki çok büyük sorunun sonsuz cevabını: Bir fikir nasıl oluşur ve nasıl benimsenir?
Ekibe sonradan katılan kızcağız aslında bu soruların cevabının en açık yansıtıldığı karakter olsa da, milyarder adam (isim kullanmak istemiyorum, böyle daha samimi) ile başlayan "müşteri" karakterleri de, aksiyon ögesi ile birleşim göstererek aynı etkiyi sağlayabiliyor. Bana sorarsanız bu filmin asıl mesajı yekten fikirdir; bir fikrin kendi fikrimiz olduğundan emin olmak, kendi fikrimize sahip çıkmak, bir fikri benimsememizde geçerli olan durumlar, tabiatımız gereği güzel olan bir yalana inanma açlığımız ve onun yalanlığının bilincinde oluşumuza karşı oluşturduğumuz gayrıihtiyari direnç... Velhasıl Christoper Nolan bu filmi çekmek yerine bir cümle kuracak olsaydı muhtemelen "Bizi biz yapıp bizden ayıran tek şey var diye insanız: Fikir." falan derdi herhalde lakin film çektiği daha iyi olmuş tabii, ona lafım yok. Özellikle de o dönen koridor falan, baya özel emekler harcanmış.

Özetle: Pişman olunmayacak bir film, mükemmel değil elbette ama bu filmi olumsuz yönde eleştirmenin de hayli güç olduğunu söylemek lazım. Belki biraz uzun ama anca işte.

Eminim bu defa kendimden, düşündüm ki Kohlberg de olsa benim yaptığımı yapardı, hani şu ahlak kuramı olan adam. Kendimi övmeyi bırak yermek maksadı ile söylüyorum bunu: Benim yaptıklarım ancak çok zaman sonra anlaşılabilecek şeyler, bu anlayışı belki göremeyecek olmak ise bana yetiyor.
Geçen bahsettiğim mevzu mesela, anlayışlıyım çünkü biliyorum anlaşılmayacağım, daha zamanı değil; ancak yıllar yıllar geçecek, insanlar yaşayacak, büyüyecek, Allah kahretsin ki acı çekecek ve onlar için dostluk, aşk kavramları değişecek; birinin seni onaylaması değil de senin iyiliğin için sana dahi karşı gelebilmesi olduğunda karar kılacaklar -ki bunu ne yazık ki ancak çok çok insan yanındaymış gibi davranıp kuyusunu kazdığında anlar çoğu insan- ancak o zaman. Korktuğum da bu ya benim, işin işten geçmesi; ha ben Allah ömür verdiğince buradayım, güç müdür zaaf mıdır kestiremedim ama kapım da herkese hep açık zaten o konuda sıkıntı yok, yine sarıp sarmalamaya çalışırım herkesi; işin işten geçmesi dediğim şey, o kişilerinin saçının tek teline gelecek zarar...
İnsanlığım bana bunu diyordu be dünya, insanlığım bana kaybetmeyi de çok güzelinden öğretti; bensiz mutlularsa öyle kalsınlar tabii lafım yok, olamaz da, gelirlerse de açık kapım sonuna kadar. Pişman değilim yaptığımdan ey dünya, ey dünya belki anlaşılamıyorum şimdi ama kafi, ey dünya benim yaptığım ne olursa olsun en doğrusu, dostumu düşündüm ben ey dünya, ötesi var mı?
Şimdi bazıları diyecek ki çok anaçsın, çok korumacısın; huyum kurusun ne diyeyim, ben de biliyorum herkesin kendi hayatı, ben de biliyorum hataysa da yaşanarak öğrenilecek ama dayımın da dediği gibi: "Her şeyi yaşayarak öğrenmemek lazım." Korkuyorum işte, siz beni oradan ağabeylik falan yapmaya çalışıyor gibi görüyorsunuz muhtemelen ama benim yapmaya çalıştığım şey yollarına paspas olabilmek sadece, ne kimsenin ayağına diken batsın ne çamur değsin; hazmedemiyorum işte, değer verdiğim insanlara gelecek irili ufaklı kötülüklere hazmedemiyorum.
Ha bu demek değildir ki bu yüzden saçmalıklar yapıyorum, aksine en doğru şeyi yaptığımı biliyorum, insanlar anlamıyor, ben de zaten anlatamıyorum.

Kohlberg otursa şimdi yanıma, "Aferin evlat!" falan der miydi? Bence demezdi de omzuma iki vururdu, belki gözleri yaşarırdı belli mi olur? Sizlerle Kohlberg'in hikayelerinden birini paylaşacağım ki beni az çok anlayasınız:

Avrupa’da bir kadın, hasta ve ölmek üzeredir. Son zamanlarda hayatını kurtarabilecek bir ilaç, aynı kasabada oturan bir eczacı tarafından bulunmuştur. Eczacı, ilaç için 2000 dolar istemektedir. Bu fiyat, ilacın maliyetinin 10 katıdır. Hasta kadının kocası Heinz borç para alabileceği her yere gider. Fakat topladığı paralar, ilaç fiyatiın yarısı kadardır. Heinz, eczacıya karısının ölmek üzere olduğunu söyleyerek ya ilacı biraz ucuza satmasını ya da daha sonra ödemesine izin vermesini ister. Ancak eczacı bunu kabul etmez. Hainz çaresiz bir durumdadır. Eczanenin camını kırarak karısı için ilacı çalar. Bu durumda hasta kadının kocası ne yapmalıydı? Niçin? (Kohlberg, 1963, s. 379 ).

Elbette ki durumlar oldukça farklı fakat ikilem aynı ikilem. Bana sorarsanız bu sorunun cevabı çalmak kere çalmak olurdu, ortada -yine- bir can var, neden bir defalığına dahi olsa eczacı yahut ilaç şirketleri zor duruma düşmüyor da hep hasta, hep mağdur insanlar zor duruma düşüyor? Ha çalmak suç mu derseniz evvela suç, tahminimce adam da göze almıştır zaten hapis yatmayı, kadın yaşadıktan sonra hapiste yatmak ya da yatmamak gerçekten seven bir adam için nedir ki zaten? Ha hapis yine kötüdür adam için, herkes için kötüdür ama adamın içi rahattır be, belki eczacıyı zor duruma düşürdü diye bozulur biraz ama ilaç çalıp karısını yaşattı diye gocunamaz, tıpkı karısı ölseydi ilaç lobisinin zerre gocunmayacağı gibi.

Bu cevabımdaki hapis, dostluğumuzun bitmesini (galiba bitti bilmiyorum) temsil ediyor, hırsızlık ise saklamadığım o sırrı, peki ilaç? Eğer ben o sırrı paylaştıktan sonra arkadaşım sigarayı bıraksaydı ilaç gerçek olurdu, ben de hapisimi, yani can dostumun eksikliğini mutlu değil ama en azından içim daha ferah yaşardım; yine de içim biraz olsun ferah bunu yaptığım için, önümde ilaca dair bir ihtimal vardı, ucunda nefret ettiğim ayrılık riski vardı ama denedim işte be, onun için denedim, kendimi tebrik değil ama teşekkür ediyorum. Kohlberg, ben insanları çok seviyorum.

Susmadan önce bir düşünseydin ha dostum; sağlığını kaybetmene göz yuma yuma sussaydım mı gerçek dotsun olurdum, yoksa sırf sağlığın için sırrını tutmadığım için mi gerçek dostunum? Sence dostun değil miyim? Misal sen benim yerimde olsan, hatta zamanında bana dedikleri gibi "Ben intihar ediyorum" desem sana, sırrımı korumak pahasına susar mıydın, eğer sussaydın acaba gerçek dostum olur muydun? Bir düşün ha kardeşim, bir düşün. Bence kendini suçlardın...
Diyeceksin ki ne alaka, ben sigaraya başladım ama o kız intihar ediyordu; ben de sana diyorum ki can dostum, o bunu bir anda yapmak istedi, sense uzun ve sancılı bir süreç olarak yapıyorsun, aynı şey... Ki sen canım kardeşim, daha değerlisin, bilmiyorsun.
İnşallah bir gün anlarsın, bunu dostun olmadığım için değil, aksine gerçek bir dostun olabilmek için, sana yakışabilmek için yaptığımı; affetmezsin biliyorum ama sağlığın dostluğumuzdan kat kat önemli canım arkadaşım. Kızgınsın biliyorum, senin yerinde olsam ben de kızardım lakin dönüp şöyle dikkatlice bir bak kardeşim, hakikaten bu kadar kızılacak ne işlemişim. Sen beni anlamasan da, yalnız senin içindi kardeşim; ne bir fitnem ne bir çıkarım vardı inan, senden öte gayem ne olsundu benim dostum, gittin, olsun, canın sağolsun canım kardeşim.